Podejmowane przez banki centralne decyzje mają wpływ na finanse praktycznie każdego z nas. Instytucje te kreują politykę pieniężną danego państwa. Decydują o wysokości stóp procentowych i odpowiadają za emisję pieniądza. Czym jeszcze się zajmują? Oto wszystko, co warto wiedzieć o bankach centralnych.
Czym jest bank centralny?
W naszym kraju Narodowy Bank Polski, w Stanach Zjednoczonych System Rezerwy Federalnej – w każdym państwie nazwa banku centralnego jest inna, ale jego funkcje podobne. W skrócie bank centralny jest zwierzchnikiem finansów danego kraju. Odpowiada za jego politykę pieniężną, skupia wokół siebie cały system bankowy i decyduje o emisji pieniądza. Swoje działania musi prowadzić w taki sposób, by pomagać w realizacji celów gospodarczych państwa.
Na świecie rozróżnia się dwa rodzaje banków centralnych. Pierwsze są instytucjami niezależnymi, które realizują swoją politykę pieniężną i samodzielnie ustalają cele. Drugie są zależne od państwa, czyli rządu.
Najważniejsze funkcje banków centralnych
Jedną z najważniejszych i najczęściej wymienianych funkcji banków centralnych jest emisja pieniądza gotówkowego. To jedyny organ państwa uprawniony do tego zadania. Może zatem decydować o tym, czy wprowadzić do obiegu dodatkową gotówkę.
Banki centralne pełnią też funkcję „banku banków”. System bankowy w wielu krajach można bowiem podzielić na dwa poziomy. Pierwszy to wszystkie działające banki komercyjne. Drugi poziom to właśnie bank centralny, który odpowiedzialny jest m.in. za dostarczanie bankom komercyjnym pieniędzy. Bank centralny może też określać rezerwy, jakie banki komercyjne muszą utrzymywać, organizować system rozliczeń pieniężnych, prowadzić rozrachunki międzybankowe itp. Jest odpowiedzialny za szeroko pojętą stabilność systemu bankowego i może nadzorować systemy płatności. Taką funkcję pełni np. Narodowy Bank Polski.
Bank centralny jest także ostatecznym pożyczkodawcą. Gdy banki komercyjne znajdują się w sytuacji kryzysowej, udziela on im pożyczek, wspomagając tym samym działalność.
Ostatnią główną funkcją banku centralnego jest zarządzanie finansami państwa. Jest on odpowiedzialny za prowadzenie rachunków poszczególnych instytucji państwowych. Odpowiada za obsługę budżetu państwa i długu publicznego. Bank centralny może też udzielać państwu kredytu w sytuacjach kryzysowych – w postaci bezpośredniego kredytu lub skupu skarbowych papierów wartościowych. Takie działania mogą jednak prowadzić do wzrostu inflacji, przez co są obecnie rzadko stosowane.
Banki centralne – stabilizują i kontrolują
Na tym funkcje banków centralnych się nie kończą. Dzięki dostępnym instrumentom pośrednim i bezpośrednim realizują one zadania mające na celu stabilizację, regulację i kontrolę sektora finansowego państwa.
Jak już wspomnieliśmy wcześniej, banki centralne kreują m.in. politykę pieniężną danego kraju. W tym celu korzystają z dostępnych instrumentów, ustalając np. stopy procentowe i wpływając na politykę kredytową banków komercyjnych. Regulują też podaż znajdującego się w obiegu pieniądza.
Bank centralny jest także odpowiedzialny za kształtowanie polityki kursowej waluty kraju, jak również za utrzymanie i zarządzanie rezerwami dewizowymi państwa.
Ważną funkcją jest ponadto nadzór nad sektorem bankowym. Kontrola działalności banków komercyjnych to jeden z elementów składających się na bezpieczeństwo systemu bankowego w danym państwie.
Niektóre banki centralne prowadzą też działalność edukacyjną, uświadamiając społeczeństwo na temat finansów i upowszechniając wiedzę ekonomiczną.
Instrumenty polityki pieniężnej banków centralnych
Zadaniem banku centralnego jest między innymi utrzymanie równowagi w gospodarce lub jej stymulacja, gdy zachodzi taka potrzeba. Podstawowym instrumentem tej instytucji są stopy procentowe. Ich wartość definiuje ilość pieniędzy znajdujących się w gospodarce. Zmniejszając stopy procentowe, banki centralne chcą zwiększyć ilość gotówki. Analogicznie, zwiększając stopy procentowe, dążą do tego, by pieniędzy w gospodarce było mniej.
Stopa procentowa niejako określa aktualną cenę pieniądza w gospodarce. Zmiana stóp procentowych przez bank centralny danego kraju przyczynia się zatem bezpośrednio do warunków, jakie otrzymują obywatele podczas zaciągania kredytów w bankach komercyjnych. Im niższa stopa, tym teoretycznie mniejsze oprocentowanie kredytu, choć należy pamiętać o szeregu innych opłat związanych z zaciągnięciem zobowiązania, na które stopy procentowe nie wpływają.
Z drugiej jednak strony niskie stopy procentowe zmniejszają opłacalność m.in. lokat, a wyższe – zwiększają. Stąd zwiększenie stóp procentowych może się przyczynić do wzrostu zainteresowania zagranicznych inwestorów lokowaniem pieniędzy w danym kraju.
Innym ważnym instrumentem oddziaływania na gospodarkę jest stopa rezerw obowiązkowych. Banki centralne mogą określać wysokość minimalnych rezerw gotówkowych, jakie banki komercyjne muszą utrzymywać.
Tym samym warunkowana jest ogólna liczba udzielanych kredytów. Im bowiem wyższa stopa rezerw obowiązkowych, tym więcej pieniędzy banki komercyjne muszą przechowywać. Im obowiązkowe rezerwy są niższe, tym więcej pieniędzy banki mogą przeznaczyć m.in. na udzielanie kredytów. Zwiększa się tym samym podaż pieniądza.
Ciekawym narzędziem są też operacje otwartego rynku, polegające na sprzedaży bankom komercyjnym lub skupie od nich papierów wartościowych. Dzięki temu bank centralny może zdefiniować ilość pieniądza w gospodarce i jego podaż. Zarządzając skup papierów wartościowych, wprowadza więcej pieniędzy, które banki komercyjne mogą przeznaczyć m.in. na kredyty. Sprzedając papiery wartościowe, bank centralny zmniejsza ilość pieniędzy w gospodarce.
Bank centralny w Polsce
Instytucją pełniącą w Polsce funkcję banku centralnego jest Narodowy Bank Polski z siedzibą w Warszawie. Jego zadania są określone i zapisane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ustawie o Narodowym Banku Polskim oraz ustawie Prawo bankowe.
Zadania i cele wymienione we wspomnianych aktach prawnych gwarantują Narodowemu Bankowi Polskiemu niezależność od innych organów państwa, w tym m.in. od rządu.
Narodowy Bank Polski składa się z trzech głównych organów: Prezesa NBP, Rady Polityki Pieniężnej oraz Zarządu NBP. Są one określone w ustawach. Prezes jest powoływany na 6-letnią kadencję przez sejm na wniosek prezydenta. Jest on przewodniczącym Rady Polityki Pieniężnej i Zarządu NBP.
Prezes NBP może uczestniczyć w obradach sejmu. Ma także obowiązek informowania i przedstawiania ewentualnych wyjaśnień przed sejmem i senatem, związanych z prowadzoną polityką pieniężną i ogólną działalnością NBP.
Prezes może piastować swoje stanowisko maksymalnie przez dwie kadencje. Jednocześnie podczas sprawowania urzędu nie może przynależeć do żadnej partii politycznej ani reprezentować jej interesów. Musi być apolityczny.
Rada Polityki Pieniężnej każdego roku ustala politykę pieniężną kraju, a następnie ją realizuje. To ona odpowiada za wysokość stóp procentowych, stosuje instrumenty operacji otwartego rynku i określa stopy rezerw obowiązkowych.
Zarząd NBP składa się natomiast z minimum 6, a maksymalnie 8 członków. Dwóch z nich pełni ponadto funkcję wiceprezesów, którzy są powoływani i odwoływani przez prezydenta na wniosek prezesa NBP.
Zarząd pełni przede wszystkim funkcję nadzorczą i oceniającą. Kontroluje operacje otwartego rynku i ocenia obieg pieniężny w kraju. Wydaje opinie na temat funkcjonowania systemu bankowego w Polsce. Zajmuje się też przygotowywaniem i rozpatrywaniem projektów uchwał kierowanych do Rady Polityki Pieniężnej.